جلوه هاى هنر در صحن و سراى حضرت (س)معصومه

در روح باقى مى گذارد، هرچه مايه هنرى كمتر باشد، اين اثر هم كمتر مى شود.
» (2) «بر اين نكته مى توان اتفاق كرد كه «هنر مى تواند معناى واقعى همه چيز را بهتر از آنچه ما مى بينيم نشان دهد.
» (3) «دانشمند روابط عالم هستى را اندازه گيرى مى كند، هنرمند اين روابط را حدس مى زند و آنها را از نو با صورتى روشن به بيان درمى آورد، هردوى آنها در پى ادراك جهانند يكى از راه عقل، ديگرى به مدد عاطفه، هردوى آنها زبده هائى از عالم هستى بيرون مى كشند، حاصل استخراج دانشمند «حقيقت » خوانده مى شود، و از آن هنرمند «زيبائى.
» (4) با صرف نظر از پيام و محتواى مخفى شده در اندام اثر هنرى، هريك از آثار موجود دربردارنده مجموعه اى از آگاهيها، فنون و قواعد علمى است.
يك اثر هنرى نظير مسجد شيخ لطف الله يا مسجد جامع اصفهان نشان مى دهد كه مهارتهاى هندسى و رياضى فراوانى در پديدآمدن آن به كار رفته است; هريك از قطعه هاى كاشى، سنگ و گچبريها نشان مى دهد كه ابزارهاى مهندسى و معمارى آن زمان چه بوده، ميزان دانايى پديدآورندگان درباره مصالح، رنگ و فضا در چه پايه اى قرار داشته است.
وقتى كه يك قرآن نفيس از عهد تيمورى يا صفوى زير ذره بين كارشناسان قرارمى گيرد، فنون كاغذسازى، رنگ سازى، ابزار ترسيم و نگارگرى، عناصر تشكيل دهنده مركب، بافت ويژه جلد و آشكار مى شود و هر بخش آن رساله و يا حتى كتابى از فن و دانش را به نسل حاضر منتقل مى سازد.
هرگز نبايد هيچ اثر هنرى به جاى مانده از گذشته را سبك شمرد و بسادگى از كنار آن گذشت، بويژه اگر آن اثر با انگيزه هاى پاك و مقدس دينى پديدآمده، گوياى اعتقادات خالص نسلهاى گذشته باشد.
صحن و سراى حضرت معصومه(عليهاسلام) بارگاه حضرت معصومه(عليهاسلام) و آثار علمى و فرهنگى به جاى مانده در كتابخانه و موزه آستان مقدس قم، همانند غالب بناهاى اسلامى و گنجينه هاى دينى، از مواريث گرانبهايى است كه همراه با قداست و طهارت معنوى، دانش و هنر گذشتگان را به ما منتقل مى كند.
اين مجموعه براى پژوهشگران موضوعى تازه و دست نخورده است.
هرچند قدمت تاريخى و نفاست اماكن مقدس قم و عراق بسيار والاست، ولى متاسفانه شرق شناسان و هنرپژوهان داخل و خارج چنانكه بايد بدان نپرداخته اند.
در نوشته هاى اين محققان آنقدر كه درباره اصفهان و ساير بلاد ايران مطلب به چشم مى خورد درباره حرمهاى مطهر قم و عتبات عاليات ديده نمى شود، شايد علت اصلى اين امر آن باشد كه شرق شناسان و ايرانگردان غربى، كه پايه گذار تحقيقات باستان شناسى هستند، بنا به سبب ويژگيهاى مذهبى نتوانسته اند به صحن و سراى مطهر امامان و امامزادگان نفوذكنند و براحتى ساير ابنيه به بررسى و مطالعه اين آثار بپردازند.
عتبات عاليات و حرمهاى مطهر امامان و ذرارى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) پناهگاه دردمندان، عبادتگاه پارسايان، جايگاه عالمان و نيك نهادان است.
هدف كسانى كه به اين مكانهاى مقدس روى مى آورند چيزى جز تامين نياز معنوى، محبت و ولايت، اخلاص و تقرب به ذات لايزال الهى نيست.
اين انگيزه ها چنان پاك و مقدس است كه زائران و عاشقان به خانه توجه ندارند و صاحب خانه را مى جويند.
بسيار كسان هستند كه سالهاى دراز پروانه حرم و جليس مسجد و محراب بوده اند، اما به ظاهر بنا و آثار گرانبهاى هنرى و تاريخى كمترين توجهى نداشته اند.
در اين مكانهاى سراسر نور، شور درون و اشك و آه سوزان به ديدگان اجازه نمى دهد تا اين فضاى ملكوتى و مقدعس را موضوع بررسى و تحقيق صرف قراردهد و شايد اغلب مؤمنان پرداختن به ظواهر دل انگيز بيوتات حرم را نوعى گستاخى و بى ادبى تلقى مى كنند.
ما نيز اگر تحقيق و مطالعه در آثار هنر اسلامى، مخصوصا در اين اماكن مقدس، را وظيفه حتمى خود نمى دانستيم، به اين كار حساس و دقيق دست نمى زديم.
به هر صورت مسلمانان و دين باوران بيشتر و پيشتر از بيگانگان بايد سرمايه هاى معنوى و مادى خود را بشناسند و در نگاهدارى آنها بكوشند.
ناديده گرفتن اين وظيفه و نبودن برنامه صحيح باعث شد تا بيگانگان بسيارى از نفايس اسلامى ما را به يغما ببرند; در اين باره اظهارات اولين سفير آمريكا در ايران مايه عبرت و اندوه است:
ولى افسوس كه عده زيادى از اين بقعه ها و آرامگاه ها بتدريج رو به ويرانى گذاشت و تزئينات و سراميك هاى آن بتاراج رفت و در سالهاى اخير با قيمت هاى گزاف از طرف دلالان خارجى خريدارى شد و روانه خانه كلكسيونرهاى هنرى و موزه هاى بزرگ جهان گرديد.
يكى از بهترين آثار اين دوره تزئينات سراميك داخلى مسجد سلطانيه بود كه همگى آن به يغما به موزه هاى خارجى رفت و متاسفانه از آن فقط ديوار خالى بجا مانده است و از همه اين تزئينات مهمتر كاشيهاى سردر مسجد سلطانيه بود كه تا اين اواخر باقى بود ولى يك مرتبه بطرز مرموزى ناپديدشد اخيرا براى اينكه جلوى اين تاراج و دزدى آثار نفيس قديمى را بگيرند در مورد كسانى كه اقدام به سرقت اين قبيل آثار نمايند حكم مرگ صادر مى شود ولى پول زيادى كه به كلكسيونرها و موزه ها بابت اين آثار مى پردازند آنقدر زياد و قابل توجه است كه بازهم اشخاص جان خود را به خطر انداخته و به اين دستبردهاى هنرى ادامه مى دهند، آرامگاه مشهور حضرت امام رضا(عليه السلام) در مشهد نمونه ديگرى از شاهكارهاى معمارى ايرانى ها مخصوصا در رشته سراميك است، البته مسيحيان اجازه بازديد از اين آرامگاه را ندارند و از فاصله مشخصى بآن نمى توانند نزديك شوند ولى عظمت آن را گنبدهاى طلائى، كاشيكارى و گلدسته هاى زيباى آن از فواصل دور ديده مى شود و هنرشناسانى كه اين بناى مهم را ديده اند از عظمت و نبوغ هنرى كه در آن بكار رفته حكايت مى كنند كاشى هاى لعاب دار قديمى ايرانى كه در اين بنا بكاررفته ارزش فوق العاده زيادى دارند، بطورى كه موزه ها براى هر كاشى لعاب دار قديمى مبلغى در حدود 500دلار به دلالانى كه آنها را به طور قاچاق از ايران خارج مى كنند، پرداخت مى نمايند، اين كاشيها كه لعابى از شيشه دارند در چند بناى تاريخى ديگر ايران هم بكار رفته اند كه درخشندگى و جلاى خاصى دارند و مانند بلور نور را تجزيه كرده و باطراف منعكس مى نمايند.
» هنر اسلامى قطعى ترين و درست ترين داورى اين است كه هنرهاى اسلامى از «قرآن » و «مسجد» سرچشمه گرفته است همه كسانى كه هنر اسلامى را، به عنوان يك مقوله فرهنگى، بى طرفانه مطالعه و بررسى كرده اند به اين نتيجه رسيده اند كه منبع اصلى هنرهاى دينى در تمام سرزمين هاى مسلمان نشين قرآن و مسجد بوده، حتى به جرات ميتوان گفت همه رشته هاى هنرى در كشورهاى اسلامى بنحوى ريشه در مقدسات دينى دارند; سخن شرق شناسان و ايران شناسان در اين باره گواه روشنى است: «اعتقاد به اسلام كه ميان غالب ايرانيان بنا برغبت شخصى بود، هنر نوى را كه در نظر شرقيان هنرى بس مهم بود بوجود آورد و تقدير آن بود كه اين هنر در ايران به اوج خود برسد و آن هنر خطاطى بود، احترام به كلام مقدس خداوند كه چاوش سعادت و زندگى جاويد بود باعث بوجودآمدن احترام آميزترين كتابت ها شد.
خط بدوى عرب بظرافت گراييد و توسعه يافت و اولين پيشرفتهاى هنر خط در شهر كوفه انجام گرفت و خط كوفى منسوب باين شهر بواسطه ظرافتش شهرت زياديافت.
الفباى قوى و اصيل مدون شد كه عظمت كلام الهى را شايسته باشد، نبوغ ايرانى اين الفبا را معقول و متناسب ساخت تا بجايى كه خط كوفى تزئينى ترين و گوياترين خطوط گرديد.
ذوق بخط خوش كه اين جنين انگيخته شده بود به اشتياقى منجرشد كه حتى بوسواس كشيد آتش اين اشتياق مدت هزارسال در دل مسلمين افروخته بود .
ظهور اسلام ايمانى جديد و ارزشهاى تازه و حدودى نو بوجود آورد، قصور و معابد عظيم ساسانى كم كم جاى خود را به مساجد داد، مسجد كه مركز اجتماع سياسى و مذهبى مردم بود، ابتدا يعنى در قرن هفتم ميلادى بسيار ساده بود، در اين قرن مسجد بنائى بود كه در آن نماز جماعت برگزار مى شد و يا وقايع و اخبار اعلام مى گرديد، اما بزودى بيان «احساس » و «عبادت » در نقشه و ساختمان مساجد رعايت شد، در قرن هشتم ميلادى مساجد داراى عظمت مؤثر و زيبائى خاص گرديدند، در عين حاليكه ساختمان آنها تا حدى ادامه سبك معمارى ساسانى با تزئينات ساده و باشكوه بود».
«چيزى كه بيش از همه در اين فعل و انفعال جهت ايجاد وحدت و پاسخ به جميع مسائل زندگى قاطعيت داشت قرآن بود.
انتشار قرآن بزبان اصلى و فرمانروائى مطلق خط عربى، پيوندى بوجود آورد كه تمام دنياى اسلام را بهم مربوطساخت و عامل مهمى در خلق هر نوع اثر هنرى گرديد.
» شايد از همه نوشته ها و داوريها، اظهارات تيتوس بوركهارت، ژرفتر و سنجيده تر باشد.
وى در كتاب «هنر اسلامى » مطالبى عنوان مى كند كه پذيرفتن آن براى خواننده معمولى و بى اطلاع از جنبه هاى شگرف هنرى بسيار دشوار است: «اگر كسى ناگزير شده به پرسش اينكه «اسلام چيست؟» پاسخ گويد به يكى از شاهكارهاى هنر اسلامى مانند مسجد قرطبه يا مسجد ابن طوطون در قاهره يايكى از مدرسه هاى سمرقند يا حتى تاج محل اشاره كند اين پاسخ خود معتبر است، زيرا كه هنر اسلامى خود نمودار همان مفهومى است كه از نامش بر مى آيد بى هيچ ابهامى .
هنر اسلامى گويا ممتاز است به اينكه پيوسته با روح اسلام سازگارى داشته باشد و اين سازگارى دست كم در مظاهر اصلى آن مانند معمارى مكانهاى مقدس نمودار است به شرط آنكه تحت تاثير عوامل انحرافى نفوذ بيگانه قرار نگرفته باشد.
اين مطلب نبايد نه شگفت انگيز نمايد و نه عجيب، كه بيرونى ترين مظهر يك دين يا تمدنى مانند اسلام - كه هنر خود بر حسب تعريف آن جلوه گاه بيرونى است - بايد نمودار جهان درونى آن تمدن باشد.
جوهر هنر زيبايى است و اين امر در اصطلاح اسلامى همانا كيفيتى الهى است و بدين لحاظ داراى دو جنبه است: يكى در طبيعت كه پوششى است مانند جامه اى زيبا كه وجودها و چيزهاى زيبا را پوشانيده است اما در وجود خدا يا در ذات هستى، جمال مطلق و خالصى است از ميان همه صفات الهى كه در اين جهان متجلى شده و بيش از همه يادآور هستى مطلق است، پس به عبارت ديگر بررسى هنر اسلامى يا هرگونه هنر مقدعس چون با گونه اى انديشه بازنگريسته شود رو سوى دركى كمابيش ژرف، از واقعيات معنوى دارد كه در ريشه همه افلاك و جهان بشريت خفته است چون از اين ديدگاه بنگريم «تاريخ هنر» از پهنه تاريخ درمى گذرد و در برابر اين پرسش قرارمى گيرد كه: «زيبايى اين جهان كه هم اكنون از آن يادكرديم از كجا سرچشمه مى گيرد و فقدان آن كه امروزه جهان را تهديد مى كند از كجا مايه مى گيرد؟».
صحن و سراى حضرت معصومه(عليهاسلام)چشم انداز بارگاه حضرت معصومه عليهاسلام، از برآمدن آفتاب تا ساعتى پس از آن بسيار دلپذير و خاطره انگيز است.
مسافرى كه از راه دور مى آيد اگر با تامل به اين مجموعه بنگرد، منظره اى به يادماندنى خواهدديد.
با وجود دگرگونيهايى كه زندگانى ماشينى در سيماى شهرهاى اسلامى پديدآورده، هنوز هم دورنماى شهرهاى مذهبى با گنبدها و گلدسته هاى زيبايش دلنشين است.
حرم در مركز شهر قرارگرفته و اين ركزيت شباهت كلى قم را با شهرهاى مشهد، كربلا، نجف اشرف و كاظمين به ياد مى آورد، در همه اين بلاد حرمهاى مطهر در وسط شهر قرارگرفته و آباديها، بتدريج و بطور طبيعى در اطراف اين كانونها شكل گرفته است.
آنچه در تمام اين مراكز به چشم مى خورد بارگاه مقدس، مسجد، مدرسه، صحن هاى وسيع با حجره هاى متعدد و اماكنى براى آسايش زائران و رفع نيازهاى آنهاست.
پيوند عبادت و درس، نيايش و دانش، پارسايى و طلب علم و كتاب خدا و كتابهاى علمى از عناصر جدايى ناپذير اين مجموعه هاست.
در آستان امامان و امامزادگان(ع) عالمان، پارسايان و عابدان بسيار ديده مى شوند، ارتباط دانشمندان دينى با توده مردم به اصيل ترين صورت نمايان است; در فهرست بناهاى حرم در همه اماكن مقدس وجود مسجد و مدرسه حتمى است و زيارتگاه از هر بناى مذهبى ديگر به مسجد نزديكتر است.
كسانى كه در شهرهاى مقدس زندگى مى كنند پيوسته در مساجد بزرگ و اماكن مذهبى حضور مى يابند چنانكه بايد ويژگيهاى معمارى و چگونگى ابنيه و آثار مذهبى را حس نمى كنند، اما مسافرى كه از بيرون مى آيد اگر به ديده تحقيق بنگرد، نكته هاى حكمت آميز بسيار خواهديافت.
«در مسجد هميشه بروى مردم باز بود و به همه مسلمانان به يك اندازه تعلق داشت غريب خانه بدوش همان حق را سبت به پذيرايى روحانى و جسمانى در مسجد دارد كه امير صاحب جاه يك شهر .
از آنجا كه مسجد در سراسر زندگى مردم از لحاظ روحانى همراه است و از آغاز چنين بوده، اغلب با وجود شهر درآميخته و بى شك ميتواند كانون آن شمرده شده و آن را با ضمائم گوناگونش مى شود يك بناى آسمانى در دل شهرهاى زمينى به شمار آورد.
» حرم و زيارتگاه نيز چنين است; اين در، مخصوصا به روى نيازمندان و دردمندان و آنهايى كه از همه جا رانده شده اند، پيوسته گشوده است.
در شهرهاى بزرگ زيارتى درهاى حرم در تمام ساعات شبانه روز باز است، رواقها و اطراف ضريح از جمعيت زائر، نمازگزار و حاجتمند موج مى زند; هرچه زمان پيش مى رود هجوم جمعيت مشتاق، كه از راه هاى دور مى آيند، بيشتر مى شود.
در سالهاى اخير، مخصوصا شبهاى جمعه و چهارشنبه، اجتماع عظيم توده هاى علاقمند در بيوتات حرم حضرت معصومه(ع) و مسجد جمكران شوق انگيز است.
حرمهاى امامان و امامزادگان نيز مانند مسجد، در طول تاريخ اسلام، محل درس و بحث بوده است.
در زمان حاضر پيوند درس و عبادت بيش از همه جا در حرم مطهر قم ديده مى شود.
در تاريخ سرزمينهاى اسلامى چنان مى خوانيم كه معمولا مدرسه و كتابخانه اى به مسجد متصل بود.
هرچند امروزه اين ويژگى در بسيارى از مناطق فراموش شده، اما هنوز در غالب شهرهاى بزرگ نظير مشهد مقدس، اصفهان و قم ديده مى شود.
ارتباط مدرسه و حرم و كتابخانه در حريم دخت موسى بن جعفر(ع) نه تنها ضعيف نشده، بلكه در پرتو انوار عنايات فاطمه معصومه(س) از گذشته استوارتر شده است.
كسى كه تاريخ اسلام را مطالعه كند مسجد را پايگاه سياست، چه سياستهاى باطل و چه سياستهاى حق، مى يابد; فرمان خلفا و سلاطين، اعلان جنگ و بسيج و حتى جلوس حكمرانان و برقرارى حكومتها در مساجد باطلاع مردم مى رسيد.
اين حقيقتى است كه پژوهندگان تمدن و هنر اسلامى به آن تصريح كرده اند و ما در سالهاى پس از پيروزى انقلاب اسلامى شاهد جوشش آن بوده ايم.
تجديد حيات سياسى مردم در مساجد و بناهاى مذهبى ره آورد گرانقدرى است كه، پس از دوران دراز ركود، به يمن نهضت اسلامى مردم ايران به دست آمد.
اينك با اين زاويه ديد بهتر مى توانيم اسرار و حكمت معمارى اماكن مقدس را دريابيم.
بنايى كه بايد ارتباط آسمانى و سرنوشت اجتماعى و سياسى مردم، زير سقفهاى آن رقم زده شود، ضرورتا در شكل و سيماى ظاهر داراى چهره اى خاص خواهدبود.
بيننده هشيار راز و رمز گنبد، گلدسته، صحن و طاق و رواق را مى جويد و با اندكى تفكر درمى يابد كه هدف از اين سازه ها پذيرش بى ريا و بى منت همه طبقات و تامين آسايش آنها در انجام دادن فرايض دينى، مناجات، درس و بحث و تلاوت قرآن است و اين هدف آسمانى بنايى خاص مى طلبد; بنايى كه بايد در طراحى، مصالح ساختمانى، رنگ، نور و زيور با مقاصد معنوى هماهنگ باشد.

منبع:حرم حضرت معصومه